Jan Zwartendijk was een Nederlandse bedrijfsleider en diplomaat die aan het begin van de Tweede Wereldoorlog in Litouwen duizenden Joden valse papieren verstrekte, waardoor zij uit de handen van de Duitse vervolging bleven.
Zwartendijk was in 1939, toen de oorlog uitbrak, directeur van de vestiging van Philips in de voormalige hoofdstad van Litouwen, Kaunas. Na de Duitse bezetting van Nederland in mei 1940 onthief de ambassadeur in Riga van de Nederlandse regering in ballingschap de consul in Kaunas, die met de nazi’s sympathiseerde, uit zijn ambt. Hij vroeg Zwartendijk als plaatsvervangend consul op te treden. Sinds de bezetting van Polen in september 1939 waren er veel Poolse Joden naar het neutrale Litouwen gevlucht, maar het was duidelijk dat de Sovjet-Unie Litouwen snel zou inlijven. Dit gebeurde in juli 1940. De Joodse vluchtelingen hadden te vrezen voor vervolging in de Sovjet-Unie en konden nergens heen.
Zwartendijk begon daarop visa voor Curaçao te verstrekken aan Joodse vluchtelingen, hoewel eigenlijk de toestemming van de gouverneur van Curaçao nodig was om het eiland te betreden. Hij werkte samen met de Japanse consul, Chiune Sugihara, die vluchtelingen in het bezit van een Curaçao-visum een transitvisum voor Japan verschafte. In het bezit van beide papieren konden de vluchtelingen ook toestemming krijgen de Sovjet-Unie door te reizen. Ze konden dan de boot nemen van Vladivostok naar Japan. Hoewel de Curaçaose visa geen enkele officiële waarde hadden, schreven Zwartendijk en Sugihara op die manier binnen drie weken zo’n 2300 visa uit. Doordat op veel visa gezinnen van drie of vier mensen reisden, werden dankzij hen in totaal wellicht tussen de negen- en tienduizend Joodse vluchtelingen uit Litouwen gesluisd. Eenmaal in Japan reisden de meeste vluchtelingen in plaats van naar Curaçao door naar andere landen.
Op 3 augustus 1940 werden de ambassades en consulaten in Kaunas in opdracht van de Sovjet-autoriteiten gesloten; Litouwen was inmiddels bij de Sovjet-Unie ingelijfd. Zwartendijk moest toen terugkeren naar Nederland, waar hij tot zijn pensioen voor Philips zou blijven werken.
Tijdens zijn leven heeft Zwartendijk geen erkenning gekregen voor zijn rol in de Tweede Wereldoorlog. Integendeel, hij kreeg een reprimande van het ministerie van Buitenlandse Zaken, omdat hij niet conform de consulaire richtlijnen had gehandeld.
Jarenlang dacht Zwartendijk dat door zijn daden slechts één iemand de Tweede Wereldoorlog had overleefd, het maakte hem neerslachtig. Maar uiteindelijk bleken het er duizenden te zijn. Op de dag van zijn begrafenis kregen zijn nabestaanden een brief waaruit bleek dat niet slechts één persoon maar ruim 95 procent van de duizenden Joden die Zwartendijk hielp de oorlog hadden overleefd.
Het was het resultaat van een onderzoek naar mogelijke overlevenden waartoe zijn kinderen in de jaren zestig opdracht hadden gegeven aan het Simon Wiesenthal Center en het Holocaust Research Center.
In 2018 maakte de kunstenares Giny Vos een kunstwerk, een spiraal van lichtstrepen, die hoog om de boom kwam te hangen die voor het voormalige kantoor van Zwartendijk staat. Ook in 2018 bood het Ministerie van Buitenlandse Zaken haar excuses aan aan de nabestaanden van Zwartendijk.
Over het leven van Zwartendijk verscheen in oktober 2018 bij Uitgeverij Atlas Contact het boek De Rechtvaardigen van Jan Brokken.
Op 14 september 2023 heeft Jan Zwartendijk, postuum, de Erepenning voor Menslievend Hulpbetoon in goud gekregen.
Zoon Jan Zwartendijk blij met Erepenning: ‘Dit is mooi, die erkenning’